ฟักข้าวมีถิ่นกำเนิดในเอเชีย และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ฟักข้าว ตั้งแต่ประเทศจีนตอนใต้ พม่า ไทย ลาว กัมพูชา เวียดนาม มาเลเซีย ฟิลิปปินส์ บังกลาเทศ มีชื่อเรียกตามท้องถิ่น เช่น ฝักข้าว (ภาคเหนือ) มะข้าว (แพร่) ขี้พร้าไฟ (ภาคใต้) ขี้กาเครือ (ปัตตานี) แก็ก (Gag ในภาษาเวียดนาม), Baby Jackfruit, Spiny Bitter Gourd, Sweet Ground และ Cochinchin Goud  เป็นพืชในวงศ์แตง (Cucurbitaceae) มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Momordica cochinchinensis (Lour.) Spreng. อยู่ใน Genus เดียวกับมะระ เป็นไม้เลื้อยอายุหลายปี ใบเดี่ยว ออกเรียงสลับ แผ่นใบหยักเว้า มีมือเกาะตามข้อ ช่อดอกออกจากซอกใบปลายยอด ดอกสีเหลือง มีแต้มสีม่วงเข้มที่โคนกลีบ ซึ่งถ้าดูจากภายนอกจะไม่เชื่อว่ามีสายพันธุ์ที่ใกล้เคียงกับมะระ แต่ถ้าหากมาลวกจิ้มน้ำพริกกินแบบคนโบราณจะรู้ว่า รสชาติใกล้เคียงกันมาก 

ฟักข้าว เป็นพืชที่แข็งแรง มักพบขึ้นเลื้อยกับไม้ใหญ่ บ้างก็ปลูกเป็นซุ้มไม้เลื้อยเพื่อให้ร่มเงา ฟักข้าวชอบแสงแดดตลอดวัน สามารถเติบโตได้ในทุกสภาพหากปลูกด้วยดินร่วนระบายน้ำดี จะโตเร็วมาก

ผลกลมหรือรี เส้นผ่านศูนย์กลาง 10-15 เซนติเมตร มีหนามแหลมเล็กๆ รอบผลดูคล้ายผลอ่อนของขนุน จึงมีชื่อสามัญว่า Baby Jackfruit เมื่อผลแก่จะเปลี่ยนจากสีเขียวเป็นสีเหลืองอมเขียวจนกลายเป็นสีส้ม เนื้อในนุ่ม มีเมล็ดรูปไข่เปลือกแข็งสีน้ำตาลจำนวนมาก

สามารถเด็ดยอดอ่อนมาต้มจิ้มน้ำพริก หรือใส่แกงเลียง แกงส้ม สำหรับผลอ่อนเก็บมาฝานเป็นชิ้น นำมาลวกหรือต้มกินเป็นผักจิ้มน้ำพริก หรือนำมาปรุงอาหารก็ได้เช่นกัน ให้รสขม หากรอจนผลแก่เป็นสีแดงสด สามารถปั่นเนื้อและเยื่อหุ้มเมล็ดเป็นเครื่องดื่มสุขภาพได้

คณะนักวิจัยจากคณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ และคณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยพายัพ ได้ร่วมกันศึกษาเรื่องการนำน้ำมันของเยื่อหุ้มเมล็ดฟักข้าวในอนุภาคไขมันระดับนาโน มาพัฒนาเป็นเครื่องสำอางลดเลือนริ้วรอย ซึ่งจากการทดสอบก็ได้ผลเป็นที่น่าพอใจ และทำให้งานวิจัยชิ้นนี้ได้รับรางวัล "IFSCC Host Society Award 2011" จากงานประชุมสมาพันธ์นักเคมีเครื่องสำอางนานาชาติ 2011 (IFSCC 2011) 

นอกจากนี้ ยังมีงานวิจัยของมหาวิทยาลัยมหิดล ที่พบว่า ในเมล็ดฟักข้าวมีโปรตีนที่มีฤทธิ์ยับยั้งการเจริญเติบโตของเชื้อเอชไอวี และยับยั้งเซลล์มะเร็งได้ด้วย ขณะที่นักวิจัยจากคณะเกษตรศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น ก็กำลังศึกษาวิจัย เพื่อปรับปรุงและพัฒนาพันธุ์ฟักข้าวให้มีปริมาณเบต้าแคโรทีนและสารไลโคปีนสูงขึ้น และมีผลผลิตของเยื่อหุ้มเมล็ดเพิ่มมากขึ้นด้วย

ผลของฟักข้าวรวมถึงเนื้อเยื่อหุ้มเมล็ดที่มีสีแดงสดมีคุณค่าทางโภชนาการสูงผลฟักข้าวประกอบด้วย สารเบต้าแคโรทีนสูงมาก มากกว่าแครอทถึง 10 เท่า นอกจากนี้ผลของฟักข้าวยังอุดมไปด้วยสารไลโคปีน และกรดไขมันไม่อิ่มตัวสูง มีการสกัดเอาสารสำคัญเหล่านี้เพื่อใช้เป็นส่วนประกอบสำคัญในการทำเครื่องสำอางสำหรับใช้บนใบหน้า เพื่อชะลอความเหี่ยวย่นบนใบหน้า เนื่องจากสารสำคัญเหล่านี้มีฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระสูง 

สรรพคุณทางยาไทยของฟักข้าว

1. ใบฟักข้าว ใช้ปรุงเป็นยาเขียว ใช้ถอนพิษ ดับพิษทุกชนิด ตำพอกแก้ปวดหลัง
2. เมล็ดฟักข้าว ใช้บำรุงปอด แก้ท่อน้ำดีอุดตัน และแก้วัณโรค
3. รากฟักข้าว ใช้ต้มน้ำดื่มหรือตากแห้ง บดเป็นผงแล้วปั้นรับประทาน จะช่วยขับเสมหะ ดับพิษไข้หรือใช้รากแช่น้ำแก้ผมร่วงและรักษาเหา

ประเทศจีน นิยมนำเมล็ดแก่ของฟักข้าวมาบดให้แห้ง นำไปผสมน้ำมัน หรือน้ำส้มสายชูเล็กน้อย แล้วทาผิวหนังบริเวณที่มีอาการอักเสบ บวม จะช่วยรักษาอาการบวมได้ นอกจากนั้น ยังช่วยรักษาโรคกลาก เกลื้อน ฟกช้ำ แก้อาการผื่นคัน โรคผิวหนังต่าง ๆ ได้ด้วย

ประเทศเวียดนาม ชาวเวียดนามนิยมนำฟักข้าวมาปรุงอาหารในเทศกาลปีใหม่ และงานมงคลสมรส โดยจากงานวิจัยของมหาวิทยาลัยฮานอย พบว่า น้ำมันจากเยื่อเมล็ดฟักข้าวมีประสิทธิภาพในการรักษามะเร็งตับ คนเวียดนามใช้ฟักข้าวเป็นองค์ประกอบในอาหารพื้นบ้านหลายชนิด เนื่องจากสีแดงที่สดใสของฟักข้าวและคุณค่าทางอาหาร นอกจากนี้นักวิจัยชาวเวียดนามได้ผสมเนื้อฟักข้าวลงในข้าวเพื่อให้เด็กนักเรียนชนบทที่ขาดวิตามินเอได้ทาน ผลการวิจัยพบว่าเด็กนักเรียนเหล่านี้หายจากอาการขาดวิตามินเออย่างน่าพึงพอใจ

ประเทศฟิลิปปินส์ นำรากฟักข้าวมาบดแล้วนำไปหมักผม เพื่อช่วยให้ผมดกและยังสามารถกำจัดเหาได้ด้วย ซึ่งในประเพณีล้านนาของไทยก็มีการนำฟักข้าวไปสระผมเช่นกัน เพื่อช่วยแก้อาการคันศีรษะ แก้รังแค แก้ผมร่วง และช่วยให้ผมดกดำขึ้น

ประเทศญี่ปุ่น มีการวิจัยพบว่า โปรตีนจากสารสกัดน้ำของผลฟักข้าวช่วยยับยั้งการเจริญของก้อนมะเร็งลำไส้ใหญ่ในหนูทดลอง

มีสูตรน้ำฟักข้าวจากนิตยสารแม่บ้าน มาฝากกัน ดื่มแล้วช่วยเสริมภูมิคุ้มกันให้ร่างกาย มีส่วนช่วยลดความเสี่ยงของการเกิดโรคหลอดเลือดหัวใจ โรคมะเร็งต่อมลูกหมาก มะเร็งปอด และมะเร็งกระเพาะอาหารอีกด้วย

ส่วนผสม           

1. ลูกฟักข้าวสุก 1 กิโลกรัม
2. น้ำต้มสุก 1,500 มิลลิลิตร
3. น้ำตาลทราย 150 กรัม
4. น้ำมะนาว 3 ช้อนโต๊ะ
5. เกลือป่นหยาบ 1 ช้อนชา

วิธีทำ           

1. ผ่าครึ่งฟักข้าว ใช้ช้อนตักเมล็ดออก ใส่ลงในกระชอนตาห่าง ๆ ใช้ช้อนขูดจนเนื้อเยื่อสีแดง ๆ ออกจากเมล็ดจนหมด           
2. ใส่เนื้อเยื่อสีแดง ๆ ลงในน้ำต้มสุก คนให้เข้ากัน กรองด้วยกระชอนตาถี่ ๆ
3. ใส่น้ำตาลทราย น้ำมะนาว และเกลือป่น คนให้เข้ากันชิมรส เปรี้ยว หวาน ตามชอบ นำเข้าตู้เย็น ก่อนดื่ม

เห็นแบบนี้แล้ว ต้องยกให้ "ฟักข้าว" เป็นพืชมหัศจรรย์อีกหนึ่งชนิด  หากรั้วบ้านยังว่างอยู่ ลองปลูกฟักข้าวเป็นไม้ประดับดู เพราะนอกจากจะช่วยให้รั้วบ้านสวยขึ้นแล้วยังได้อาหารบำรุงสุขภาพอีกด้วย

สุขสาระ เมษายน 2560